کد خبر: ۲۹۹۶۶۶
تاریخ انتشار: ۳۱ شهريور ۱۳۹۵ - ۱۸:۰۸ 21 September 2016
هنر خاتم ‌کاری ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت(پنج، شش، هفت، هشت و یا ده ضلعی) که با استفاده از مواد اولیه شامل چوب­های رنگی در رنگ‌های مختلف، مفتول برنج و انواع استخوان تشکیل می‌شود. در لغت‌نامه دهخدا، خاتم ‌ساز چنین معنی شده است: «آن که پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم ‌سازی عمل خاتم‌ ساز را گویند.» تعریف خاتم کاری در دایره المعارف فارسی «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث های کوچک. طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می سازند. هرچه مثلث ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.»
تاریخچه خاتم کاری
درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌ سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی به درستی معلوم نیست. اولین بار خاتم‌ سازی را چه کسی ابداع کرده است. این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد. در ایران پیش از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب و میخکوب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است. در حال حاضر منبری خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد.
 وقتی «آرتور پوپ»، ایران­شناس فقید، می­ گوید: « ... یک جفت در که متعلق به سال 1591میلادی است و زمینه آن از چوب گردو است با استخوان و چوب­ های دیگری روی آن موزائیک کاری شده که آن را خاتم بند می­ نامند...» منظورش همین خاتم­ کاری است. رضاشاه، هفتاد خاتم کار را با شاگردانشان سه سال به کار گماشت تا کار خاتم کاری دیوار کاخ پایان یافت و این بدان معناست که تا آن زمان این هنر سخت پایدار است. خاتم­ کاری هنوز هم برای تزئین صندوق­ها و جعبه­ ها، قاب عکس و تکه­ های سازهای موسیقی و... بکار می­ رود ولی متأسفانه کیفیت آن بسیار کاهش یافته است. در دائرةالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌ سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است.» صنعت­گران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس کرده‌اند. چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده است، در عین الصیره نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره و یا موزه برلین وجود دارد که یکی ازعالی‌ترین نمونه‌های این صنعت در موزه متروپولیتن است. 



خاتم سازی
خاتم ابتدا از کنار هم قرار گرفتن مثلث­ هاي بزرگ شکل مي گرفت و رنگ چوب­ هاي مصرفي بيشتر سياه يا سفيد بود، ولي به تدريج ذوق و سليقه ايراني ظرافت کنوني را جانشين زمختي پيشين نمود، تنوعي در رنگ­ هاي آن به وجود آورد و رنگ­هاي قرمز، سبز، آبي و زرد را به آن افزود و به جاي روي و قلع که قبلا به کار برده مي شد و هيچ جلوه و جلايي نداشت، از فلز برنج بهره گرفت. برخی اساتید نقل کرده اند که از نظر هندسي نيز در خاتم تغييراتي ايجاد گرديد و اشکال سه ضلعي، پنج ضلعي، هشت ضلعي، ده ضلعي و دوازده ضلعي به کار گرفته شد که با قرار دادن آنها کنار يکديگر نقش بندي ايجاد مي شود. در خاتم کاري چوب، استخوان يا فلز را به صورت منشورهاي مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه اي کنار هم قرار مي دهند که برش عرضي اين مثلث­هاي واحد، داراي اشکال هندسي منظم باشد. سپس با سريش، برش­‌هاي نازک را با نظم و ترتيب خاصي روي ورقه نازک چوبي مي چسبانند و پس از خشک شدن ورقه­ ها را روي اشياي مورد نياز جهت تزئين نصب مي کنند.
به‌طور کلی، هنر خاتم شامل دو مرحله زیر است: اولین مرحله خاتم سازی شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم، تهیه مواد و مصالح و برش مصالح اولیه، ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه(جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول 40 سانتی متر و عرض 10 سانتی متر و قطر 3 سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است. دومین مرحله نیز شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه­ های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلا کاری اشیای خاتم کاری است.
روش ساخت خاتم
در خاتم کاری چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند. انواع چوب از مهم ترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب‌های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، هم چنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد. برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.
ابزار خاتم سازی
رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.
مواد و مصالح خاتم سازی
چوب: چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.
فلز: مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان: استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی.
رنگ سبز: این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائی که تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.
روغنکاری خاتم
اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود: براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس( شیره درخت کاج) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.
مراحل تولید خاتم
ابتدا انواع چوبها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود می برند و از آنها مثلث هایی تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود. سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلث ها ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می شود ،بعد از چند ساعت نخ ها باز شده واضلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره های ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود وبه آن «شمسه» می گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است ،این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش کاری و چسبانده لایه های بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.



مراحل کار خاتم کاری
مرحله اول: آماده سازی مواد خام

خاتم کار، باید مواد خام خود یعنی چوب، استخوان، فلز و... را مدت­ها قبل از اینکه خاتم سازی آغاز شود، آماده کند. در مرحله اول احتیاج به چوب­هایی است که رنگ­ های آن متنوع باشد. سپس، خاتم کار چوب­ ها را با اره بغل شش بُر به قطعات نازک به اصطلاح خودشان«لا» می­ برد. لاهای نازک را «لای مثلث» یا «لی بغل ششا»  یا «لای یک لایی» می­ نامند؛ علت اختلاف نام آنها به دلیل طرز بریدن آنهاست. سپس آنها را در گوش ه­ای می­ گذارند تا خشک شود. استخوان شتر را هم به همین طریق به نوارهای کوچکی بریده و آن را در داخل ظرف­های سفالی به نام «هسین» می­ گذارند. داخل این ظروف، آب آهک قرار می­ دهند و استخوان­ ها را حدود 3ماه در آن قرار می­دهند تا سفید شود. در مرحله بعدی مجدداً چوب­ها و استخوان­ ها را برش­های بسیار ریز می­دهند و به آن «شش» می­ گویند. بعضی از شش ­های استخوانی را به هم بسته و آن را در ظرف دیگری که دارای محلول خورنده سبز رنگی است، می­گذارند. این محلول سبز، شامل سرکه و نشادر است که براده مس به نام «سواله ی مس» و «دم چرخ» مس به آن اضافه شده است.
«شش»­ها 4 تا 6 ماه در آّب سبز می­ ماند تا اینکه اثر اسیدی مس در آن نفوذ کرده و رنگ آن را سبز کند. برای کارهای خاتم کاری گران­ تر، به جای استخوان شتر از عاج فیل استفاده می ­کنند. سپس نوبت آماده کردن « شش»های فلزی می ­رسد. شش­ های فلزی اغلب برنج و در موارد استثنایی از نقره ساخته می­شوند. مفتول برنج را به قطعات 70سانتی متر بریده و با چکش دم پهن در قالب­ های آن را به صورت شیارهای مثلثی در آورده و بدین ترتیب یک شکل منظم مثلث به نام «سه پخ» در می­آید. اکنون، زمان به شکل درآوردن شش‌­ها آغاز می­ گردد. شش‌­های کوچک متساوی الاظلاع را «مثلث»، شش‌­های بزرگ­تر با قاعده بزرگ را «بغل شش»(سه گوش) و شش­‌های الماس گون را «جو» می ­نامند. خاتم کار برای اینکه شکل­‌های مورد نیاز خود را بدست آورد، روی یک تخته(که دارای شیارهایی است و به صورت قالب عمل می­کند و «سیم مساوی» نامیده می­ شود) شش‌­های آماده را بر طبق نقشه خود قرار می ­دهد و روی آن «سوهان دم پهن» می­ کشد و شکل معینی را بدست می­آورد. بدین ترتیب چوب، استخوان و شش‌­های سی کامل شده و در بسته ­های بزرگ به گوش ه­ای گذاشته می ­شود.
 مرحله دوم: طراحی شش­های مرکب و میله
خاتم کار در این مرحله، طرحی که مورد توجه اوست انتخاب می­ کند مثلاً ترکیبی از اشکال مثلثاتی در داخل شش گوش ­های منتظمی مثلثات بزرگ. با داشتن لااقل سه نوع چوب رنگی و فلز و استخوان می­ توان ترکیبات احتمالی بسیار متنوعی تشکیل داد.
 مرحله سوم: به هم بستن گل­ها و بسته بندی آنها
وقتی تمام میله­ ها آماده شد، به 8تکه بریده می­ شود. سپس خاتم کار با درنظر گرفتن بزرگی کار، لایه­ های استخوان را آماده و نیمی از آن را با قطعاتی که دو سر آن چسب زده شده و به ارتفاع کار مورد نظر می­ باشد، گرد می ­آورد. پس از آن، گل­های شش گوش کوتاه و میله مثلثاتی را روی این تخته­ها یا استخوان­ ها می­ چسباند. سپس تخته دیگری روی آن قرار می­ دهد و همه این مجموعه را میان دو تخته گیره قرار می­ دهد. سپس دو تا «گوه» هم روی آن گذاشته و با چکش هر دو « گوه» را می ­کوبد تا سفت شود. این منگنه را «تنگ زنگیره» می­ نامند. بسته بندی این میله­ ها را «قامه» می­ گویند.
 مرحله چهارم: بریدن بسته ­ها و لایه­ های پشت
خاتم کار با اره بسیار نازک «قامه­ها» را به قطعاتی به ضخامت 3میلی متر می­ برد. برش آنها نسبت به محور شش ها قائمه است. «آصر»، که از تخته‌های پشت بند به ضخامت 6 میلی متر می­باشد، برش­ های خاتم(لایه ی دو سایه) را یکی در میان، در جعبه­ ای به نام «توره» که معمولاً 12 برش خاتم کاری گنجایش دارد، چسبانده و این بسته را میان منگنه(تنگ) چوبی و گوه قرار می­ دهند. تهیه خاتم بسیار زمانبر و پر مشقت است و شاید به همین دلیل آن را خاتم نامیده اند، زیرا ختم هنر و ظرافت ایرانی است. متاسفأنه در سال­ های اخیر با ورود خاتم­ های کارخانه­ ایِ چینی، بازار کار هنرمدندانی که عاشقانه به زنده نگه داشتن این هنر پرداخته و چشمان خود را کم سو کرده اند، بسیار کساد شده است.
 مرحله پنجم: برش طولی توره­ ها و سوار کردن ورقه­ ها
در این مرحله، توره را بریده و به صورت ورقه­ های نازکی قاچ می­ دهند. این کار نیز با اره بسیار ظریف انجام می شود. برش ­ها به طریقی انجام می ­شود که اولین برش، لایه دو سایه را به دو قسمت مساوی تقسیم کند و برش بعد آصر نخست را شکاف دهد و همین عمل را تکرار می­ کنند. سپس ان ورقه­ ها را روی تخته رنده کشویی مخصوص، صاف کرده، سمباده می­زنند و به شیئی که باید تزئین شود، می­ چسبانند که برای چسباندن از چسب مخصوص استفاده می­ کنند. در برخی خاتم­ ها برای زیباتر شدن کار یک حاشیه خاص دور شئی را می­گیرد که به آن «مُدخِر» می­ گویند. در انتها سطح خاتم کاری شده را سنباده زده و به آن روغن «سندلوس» می­ مالند تا در برابر رطوبت مقاومت یابد.
خصوصیات یک خاتم مرغوب
در یک خاتم مرغوب، صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم، یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم، عدم تغییر در رنگ و شکل، عدم مشخص بودن ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار، قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع، دقیق و مهندسی بودن اساس و همسان و یک اندازه بودن ابعاد ساختمان طرح، ماهرانه بودن رنگ کاری و روکش دادن محصول، و هم چنین ریزتر بودن نقش ها و مثلث ها، نشان دهنده یک محصول با کیفیت است.

سابقه خاتم در اصفهان به دوره سلجوقیان می ­رسد و آثاری از آن باقی مانده است که در بالا نمونه­ هایی ذکر گردید. این هنر به شیوه امروزی، قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین، به ایران راه یافته است. اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دروان صفویه بود. در این دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده این کشور از نو پایه گذاری شد. در دوره زنديه و به خصوص در زمان سلطنت کريم خان در اثر تشويق هنرمندان، تحولاتي در هنرهاي تزئيني ايران پديد آمد. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها، این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سخت ­ترین شرایط زندگی می‌کردند. بطور کلی، خاتم در زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جا مانده است.
اشتراک گذاری
نظر شما
نام:
ایمیل:
* نظر:
* :
آخرین اخبار