در منشور حقوق شهروندی آمده است که بهره‌مندی از آب سالم حق هر شهروندی است. حقی که بسیاری در جهان از آن برخوردار نیستند. براساس آمار جهانی بیش از 605 میلیون نفر در جهان از آب آشامیدنی سالم بی‌بهره‌اند که ایرانی‌ها نیز سهمی هرچند اندک از آن دارند. به گفته ستار محمودی، قائم مقام وزیر نیرو تنها 0.8 درصد از ایرانی‌ها به آب سالم دسترسی ندارند. آماری که گرچه کم است اما بیم آن می‌رود که اگر بحران آبی در ایران تشدید شود میزان عدم دسترسی افراد به آب سالم نیز افزایش یابد.
به گزارش ابتکار، امروز هفتم تیر ماه به نام آب، قانون و حقوق شهروندی نام گذاری شده است. آخرین روز از هفته‌ای که در تقویم ایران به نام صرفه‌جویی در آب به ثبت رسیده و به ایرانیان هشدار می‌دهد که با مصرف بهینه هموطنان خود را نیز از آب سالم بهره‌مند کنند. بحران آب سال‌ها است که در ایران نهادینه شده و امسال نیز مانند تمام سال‌ها برخی شهر‌ها بیشتر با این معضل دست و پنجه نرم می‌کنند به طوری که در حال حاضر طبق اعلام مسئولان شش کلانشهر از جمله اصفهان، بوشهر، بندر عباس، شیراز، کرمان، مشهد و ۲۸۹ شهر ایران در معرض تنش آبی قرار دارند. تنش آبی‌ای که با کنترل مصرف از سوی مشترکان به‌ویژه در ساعت‌های پیک مصرف قابل کنترل است چرا که منابع آب موجود و مصرف آن در حالت سربه سر قرار دارد و مصرف بیش از اندازه آن می‌تواند سبب افت فشار آب در برخی مناطق و یا قطعی آب وجود دارد. هشداری که حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو نیز داده و گفته است: گرچه در حال حاضر در شهرهای کشور مشکل جدی‌ای برای تامین آب نداریم اما اگر مردم همکاری نکنند احتمال قطع آب وجود دارد. با این حال انتظار می‌رود که مشترکان همکاری لازم را در این امر داشته باشند.
چرا ایران با بحران آب دست و پنجه نرم می‌کند؟
آمارهای جهانی می‌گویند که مردم جهان بیش از 55 درصد از منابع آب زیر زمینی را تا سال 2050 استفاده خواهد کرد و اگر شیوه بهره برداری به همین منوال ادامه پیدا کند حدود 70 درصد کشورها با تنش آبی روبه رو می‌شوند. ایران شاید یکی از آنها باشد. طبق آمار 20 ساله اخیر ایران 110 میلیارد متر مکعب ذخایر آبی داشته که طبق برآورد 6 ساله این میزان به کمتر از 100 میلیارد متر مکعب رسیده است. از سوی دیگر ایران بین 80 تا 90 درصد از ذخایر آبی خود را مصرف کرده و این نشان می‌دهد که ایران کشوری پایدار از لحاظ آبی نیست. عوامل متعددی برای برداشت بی‌رویه آب از منابع وجود دارد. شرایط اقلیمی متفاوت در مناطق مختلف کره زمین و میزان دسترسی به آب مهمترین عامل موثر بر میزان برداشت و مصرف آن است. علاوه بر شرایط اقلیمی، عوامل دیگری از جمله سطح تکنولوژی الگوی کشت، تراکم جمعیت، مسائل اقتصادی و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی بر کمیت و کیفیت برداشت آب از منابع طبیعی موثر است. عواملی که درمورد ایران نیز صدق می‌کند. در حالی که اقلیم خشک و نیمه خشک ایران تبخیر آب‌های سطحی را به 3 برابر میانگین جهانی و بارندگی را به کمتر از یک سوم متوسط دنیا رسانده است اما ایرانیان 92درصد از محصولات کشاورزی را از طریق کشت آبی بدست می‌آورند و 90درصد آب را برای آن صرف می‌کنند. 10 درصد باقی مانده اما به مصرف آب شرب باز می‌گردد که براساس گزارشات وزارت نیرو 28 تا 30 درصد آن هدر می‌رود که یکی از عوامل اصلی آن برداشت‌های غیرمجاز از شبکه آبرسانی و فرسودگی تاسیسات آب است. این میزان باز هم از میانگین جهانی بالاتر است. براساس گزارشات جهانی مقدار اتلاف در دنیا 9 تا 12 درصد بوده است. از میزان هدر رفت آب شرب اگر بگذریم مقدار مصرف سرانه آب لوله کشی آشامیدنی در شهرهای ایران نیز از میانگین جهانی بالاتر است. سرانه مصرف آب لوله کشی در شهرهای ایران در حدود 142 متر مکعب در سال است که از مصرف سرانه برخی کشورهای اروپایی پرآب مانند اتریش (108مترمکعب در سال) و بلژیک (105مترمکعب درسال) بیشتر است.
تلاش برای خروج از بحران و تنش آبی
پس از آغاز بکار دولت یازدهم، مسئولان وزارت نیرو بخصوص مقامات مرتبط با بخش آب کشور که از نزدیک از وضعیت بحرانی این ماده حیاتی آگاهی داشتند، تلاش کردند تا این مسایل را به دغدغه اصلی مدیران کل نظام تبدیل کنند. به اعتقاد مسئولان بخش آب وزارت نیرو اگر این موضوع در لایه های بالایی کشور مد نظر قرار نداشته باشد، هرگونه هدف گذاری و سیاستگذاری نتایج مطلوبی را به غیر از روزمرگی در بر نخواهد داشت. از این رو رییس جمهوری از همان روزهای آغازین فعالیت دولت تدبیر و امید، شورای عالی آب را با مدیریت اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهوری تشکیل داد و همین تصمیم سبب شد تا مسایل مرتبط با آب در استانهای کشور به عنوان یکی از موضوعات اساسی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. در همین راستا رسیدگی به وضعیت بحرانی دریاچه ها و تالاب های کشور از جمله دریاچه ارومیه، رودخانه زاینده رود، کنترل کمی و کیفی منابع آبی و وضعیت بحرانی سدهای تامین کننده آب پایتخت و بسیاری از منابع که در حال نابودی بودند، در شورای عالی آب در مرحله احیاء قرار گرفتند. کاهش شهرهایی که با تنش آبی روبه‌رو بوده‌اند از جمله اقدامات دیگر دولت تدبیر و امید است. در تابستان سال 94، 547 شهر ایران با تنش آبی روبه‌رو بوده‌اند که با تمهیدات صورت گرفته دولت و افزایش بارندگی‌ها، تعداد شهر های دارای تنش آبی در سال 95 به 301 شهر کاهش یافته است. امسال نیز همزمان با آغاز تابستان و افزایش میزان مصرف آب تعداد شهرهایی که با تنش آب مواجه هستند به ۲۸۹ شهر رسیده است. البته فارغ از 6 کلان‌شهری که همیشه نامشان در لیست کلان‌شهرهای دچار تنش آبی به چشم می‌خورد هر ساله تهدید بی‌آبی به تهران نیز می‌رسد. امسال نیز محمد پرورش، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران به شهروندان تهرانی هشدار داده است که با مصرف بهینه از خطر قطعی آب جلوگیری به عمل آورند. او با بیان این که در روزهای گرم افزایش مصرف آب را شاهد هستیم، گفته است: مصرف آب نسبت به نرمال سال گذشته ۱۰ مترمکعب بر ثانیه افزایش یافته که البته هر سال شاهد میزانی از افزایش مصرف آب هستیم. البته براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در تهران مشکلی برای تامین آب وجود ندارد، اما با توجه به گرمای هوا اگر مردم رعایت نکنند آب تهران دچار مشکل خواهد شد.
راه فرار ایران از بحران آب
برای آنکه همه ایرانی‌ها از آب آشامیدنی برخوردار باشند کافی است که آب را بهینه مصرف کنیم. ساعات پیک مصرف آب در روزهای غیر تعطیل بین ساعات ۱۶.۳۰ تا ۲۱ و در روزهای تعطیل بین ساعات ۱۰ تا ۱۴ و در بعداز ظهرها از ۱۶.۳۰ تا ۲۱ است که در این ساعت‌ها میزان مصرف آب به شدت افزایش خواهد داشت و فشار بسیار زیادی به شبکه‌های آب رسانی تحمیل می‌شود. اما تنها این موضوع کافی نیست. در شرایط فعلی کشور لزوم تغییر نگرش از مدیریت تامین آب به مدیریت تقاضا بیش از گذشته احساس می‌شود. برای مدیریت تقاضا در صنعت آب تعاریف مختلفی ارائه شده در یک تعریف کلی به تمامی اقداماتی که باعث به تعویق افتادن سرمایه‌گذاری در زمینه احداث منابع جدید آبی خواهد شد مدیریت تقاضا می گویند.در تعریفی دیگر مدیریت تقاضا در صنعت آب یعنی انطباق و پیاده سازی یک استراتژی (شامل سیاست‌ها و طرح‌های مشخص) توسط یک نهاد (موسسه) آب به منظور تاثیرگذاری بر میزان تقاضا و مصرف و دستیابی به بهره وری اقتصادی، توسعه اجتماعی، امنیت ملی، عدالت اجتماعی، حفاظت از محیط زیست، توسعه پایدار منابع آب و خدمات آبرسانی است. یکی از مصادیق مهم و تاثیر گذار مدیریت تقاضا کنترل و کاهش هدررفت آب در شبکه‌های توزیع آب و مدیریت بهینه مصرف در همه بخش‌های مصرف کننده است. منابع آبی حاصل از کاهش هدررفت آب و مدیریت مصرف به عنوان یک منبع مجازی ارزشمند آب نه تنها به حفظ ذخایر آبی کمک می‌کند بلکه به دلیل عدم نیاز به سرمایه گذاری در زمینه احداث منابع آبی جدید در بهبود چرخه اقتصادی صنعت آب و فاضلاب و ارائه خدمات مطلوب به مشترکان نیز بسیار تاثیر گذار خواهد بود. در شبکه‌های توزیع آب اصلاح و بازسازی شبکه‌های فرسوده- مدیریت فشار- استانداردسازی انشعابات آب- نشت یابی و رفع نشت در شبکه توزیع و مخازن و در داخل منازل و اماکن استفاده از انواع تجهیزات کاهنده مصرف از قبیل سردوش های کاهنده- سرشیرهای کاهنده- شیرآلات کم مصرف- فلاش تانک‌های دو مرحله ای کم مصرف از مهمترین ابزارهای مدیریت تقاضای آب هستند به طور کلی با توجه به شرایط موجود در ایران تنها راه راه مقابله با بحران و تنش آبی مدیریت تقاضا و مصرف است و لازم است که به این مهم توجه ویژه ای شود تا امسال نیز همچون سال های گذشته شاهد دچار قطعی آب نشویم.