سیستان و بلوچستان ناحیه‌ای بیابانی و نیمه بیابانی در جنوب شرق ایران به سبب شدت تابش خورشید، تبخیرهای زیاد آب و کمبود بارش‌های جوی همواره با بحران کم آبی روبروست و برای حل آن نیاز به اجرای طرح‌های نوین آبیاری دارد.
ایرنا معیشت بیشتر مردم سیستان وبلوچستان با تکیه برکشاورزی و استفاده از آب‌های سطحی است. خشکسالی‌ها پی در پی ۲ دهه گذشته به همراه کاهش نزولات جوی و آب‌های سطحی در این گونه مناطق معمولا اثرات مخرب و شدیدتری نسبت به سایر مناطق کشور می گذارد و کشاورزان این استان برای رهایی از این خشکسالی دست به دامان سفره‌های آب زیرزمینی و منابع آب حیاتی می شوند و این ذخایر را نیز تهی می کنند.
سیستان و بلوچستان با گستره ۱۸۸ هزار و ۲۲۲ کیلومترمربع در منطقه‌ای خشک واقع شده و همواره با واژه های کم آبی و حتی بی‌آبی مانوس است. وابستگی شمال این استان به رودخانه هیرمند که از افغانستان سرچشمه می گیرد موجب شده که با قطع آب این رودخانه بحران بی آبی و خشکسالی دامنگیر این منطقه شده و تالاب بین المللی هامون به عنوان منبع تامین آب و امرار معاش و سرسبزی و حیات سیستان نیز به بیابان و کویر و منبع حرکت ریزگردها تبدیل شود. کاهش بارندگی‌ها و بحران خشکسالی کشاورزان و روستاییان این استان را مجبور به حفر چاه‌های گوناگونی کرده و همین مساله سبب کاهش ذخیره سفره‌های آب زیر زمینی شده است.
سیستان و بلوچستان؛ بحران آب و تغییرات اقلیمی
تغییر اقلیم، تأثیر به سزایی بر چرخه‌ی هیدرولوژیکی و درنتیجه بر منابع آب سیستان و بلوچستان دارد، مدیرکل هواشناسی این استان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: وضعیت شاخص‌های دورپیوندی نشان می‌دهد که پاییز امسال انسو در فاز لانینای ضعیف و دو قطبی اقیانوس هند در فاز خنثی است این یعنی اینکه نباید شرایط بارشی قابل قبولی برای سیستان و بلوچستان انتظار داشت.
امروزه بررسی روند بارش و تأثیر آن بر منابع آبی به‌ویژه در مناطق کشاورزی دارای اهمیت فراوانی است. با توجه به وقوع عمده بارش‌ها در فصول سرد، بررسی هرگونه تغییرات بارش حائز اهمیت فراوانی است از محسن حیدری مدیرکل هواشناسی استان جویای وضعیت بارش‌های سیستان و بلوچستان در فصول سرد سال شدیم که گفت: بررسی مدل‌های فصلی هواشناسی نیز نشان می‌دهد که هم بارش‌های پاییز با تأخیر آغاز می‌شود و هم میزان بارش‌ها کمتر از نرمال است. همچنین وضعیت دمای پیش رو در پاییز و ماندگاری بیش از معمول واچرخند جنب حاره در عرض‌های شمالی‌تر بر تأخیر در آغاز و کاهش بارش‌های پاییز صحه می‌گذارد.
این کاهش بارش‌ها برکم آبی سیستان و بلوچستان مهر تاییدی می‌زند و زنگ هشدار را در این استان جنوب شرقی به صدا در میآورد.
شرایط خاص اقلیم منطقه، سیستان و بلوچستان را به یک اکوسیستم شکننده بدل کرده است و با کوچکترین تغییر در آب و هوا و کم و زیاد شدن میزان بارش‌ها باید منتظر تغییرات در ابعاد مختلف اقتصاد این منطقه باشیم.
منابع آب زیر زمینی و استفاده روزافزون بخش کشاورزی
با ادامه‌دار شدن خشکسالی‌ها و قطع آب رودخانه هیرمند چه بر سر سیستان و بلوچستان ما خواهد آمد؟ آیا در این شرایط چرخ کشاورزی از حرکت باز می ایستد یا به روال سابق بر می‌گردد؟
چه در روزگاری که کشاورزی ایران معیشتی بود و چه زمانی که رو به سوی تجاری شدن برداشت، اقتصاد کشور بر کشاورزی بنا شد. بنابراین، با وجود همیشگی بودن درآمدهای نفتی و فرضیه کشاورزی‌زدایی در چنین اقتصادی سطح اراضی کشاورزی در دوران پس از انقلاب گسترش یافته و ما با نوعی کشاورزی افزایی در اقلیم خشک ایران مواجهیم.
سیستان و بلوچستان دارای پتانسیل‌های مناسب در رشد و توسعه بخش کشاورزی است این استان به دلیل گستردگی و تنوع اقلیمی و موقعیت جغرافیای، ظرفیت و توانمندی‌های فراوانی به صورت بالفعل و بالقوه در زمینه‌های گوناگون بخش کشاورزی اعم از زراعت و باغبانی دارد.
وجود شرایط لازم برای کشاورزی از قبیل خاک، آب مناسب، دانش بومی کشاورزی و نیروی انسانی منطقه، سیستان و بلوچستان را به یکی از بزرگ‌ترین انبارهای غله کشور در گذشته تبدیل کرده بود.
کاهش بارندگی ها و محدودیت منابع آب سطحی در سیستان و بلوچستان کشاورزان این استان را به استفاده از منابع زیر زمینی برای کشت محصولاتشان مجبور ساخته است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: بیش از ۹۰ درصد منابع آب زیرزمینی این استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که فاصله زیادی با استانداردهای جهانی و کشوری دارد.
محمد دلمرادی افزود: برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی سیستان و بلوچستان باعث افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده است.
وی ادامه داد: منابع آب‌های زیرزمینی از منابع استراتژیک و مهم کشور محسوب می‌شود و بر این اساس برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، وزارت نیرو را موظف کرده در هر برنامه پنچ ساله ۲۵ درصد کسری مخزن دشت‌های ممنوعه را کاهش دهد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان بیان کرد: وزارت نیرو برای جلوگیری از تشدید بحران در دشت‌های ممنوعه، طرح‌ها و پروژه‌های مهمی را در دستورکار دارد که طرح احیا و تعادل‌بخشی از منابع آب‌های زیرزمینی از مهم‌ترین آن‌هاست و این طرح قرار است با کمک کشاورزان برداشت و تغذیه آب‌های زیرزمینی را به تعادل برساند.
وی با اشاره به ۴۳ محدوده مطالعاتی منابع آب در سیستان و بلوچستان افزود: از این مجموعه مطالعاتی ۱۵ محدوده آزاد، ۹ محدوده ممنوعه، ۶ محدوده پیشنهاد ممنوعه و ۱۳ محدوده فاقد آبخوان است که در آبخوان‌های این استان سالانه ۱۰۵ میلیون مترمکعب و در مجموع محدوده‌های مطالعاتی ۵۵۰ میلیون مترمکعب کسری مخزن وجود دارد.
دلمرادی کمبود نزولات جوی و برداشت بی‌رویه از منابع موجود را مهم‌ترین علت افت منابع آبی دانست و درباره سیمای آب سیستان و بلوچستان خاطر نشان کرد: شمال این استان شامل منطقه سیستان وابسته به منابع آب‌های سطحی و آورد رودخانه هیرمند بوده و فاقد پتانسیل آب‌های زیرزمینی است،همچنین در ناحیه میانی استان آب برای مصارف مختلف از سفره‌های زیرزمینی تامین می‌شود و در جنوب استان تلفیقی از آب‌های زیرزمینی و سطحی وجود دارد.
وی در ادامه گفت: مجموع منابع آب زیرزمینی استان ۱۸ هزار و ۳۹۰ منبع شامل چشمه، قنات و چاه است.
راهکارهای نوین، نیاز صنعت کشاورزی
بخش کشاورزی در سیستان و بلوچستان موتور اصلی رشد و توسعه اقتصادی این استان است. برای گذر از بحران های عدم توسعه بایستی به سراغ بخش کشاورزی خود رفت و با تلاش برای گسترش تولیدات کشاورزی این بخش را با فناوری‌های پیشرفته آمیخته ساخته تا از این رهگذر با مصرف بهینه آب ضربه کمتری به محیط و تنه آب های زیر زمینی خود بزنیم.
برای بهبود صنعت کشاورزی راهکارهای گوناگونی سنجیده شده راهکارهایی که می تواند بهره وری را بالا ببرد و با توجه به اقلیم خشک سیستان و بلوچستان مسیر توسعه خود را طی کند.
کمبود آب یکی از عوامل اصلی محدودکننده توسـعه فعالیـت هـای کـشاورزی بـه شـمار مـی‌رود و مـشارکت کشاورزان به منظور بهبود مدیریت مزرعه و بهره وری آب زراعی حیاتی است.
بهبود بازده آبیاری با حذف آبیاری های غیر موثر و استفاده از سیستم‌های‌آبیاری کم فشار، افزایش راندمان آبیاری با تجهیز اراضی بیشتر به سیستم‌های آبیاری پیشرفته و تجهیز و نوسازی اراضی، اصلاح و بهبود عملکرد سامانه‌های آبیاری، لایه روبی و مرمت قنوات، احداث ذخیره آب کشاورزی، کشت گلخانه‌ای با افزایش کارایی مصرف آب تا ۹ برابر نسبت به تولید در فضای باز و افزایش اشتغال‌زایی ۱۰ برابری نسبت به کشت سبزی و صیفی در مزارع، توجه و تشویق کشاورزان به یکپارچه سازی اراضی به منظور پیاده سازی سامانه های نوین آبیاری از جمله اقداماتی است که در دهه‌های اخیر در کشورهای با اقلیم خشک دنبال می شود. برای پیگیری این امور و آگاهی از رشد علمی و فنی آبیاری نوین در سیستان و بلوچستان به گفت و گو با مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی سیستان وبلوچستان نشستیم.
جعفر زربافتی گفت: ۴٠ هزارو ٨٠۶ هکتار از زمین‌های کشاورزی استان معادل ۲۱ درصد آنها تاکنون به انواع سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شده است.
وی افزود: با اجرای این سامانه ها در مصرف حدود ۴۵٠ میلیون مترمکعب آب در سال صرفه‌جویی می‌شود.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی سیستان وبلوچستان بیان کرد: امسال تجهیز سه هزار هکتار از زمین های کشاورزی استان به سامانه نوین آبیاری در برنامه کاری سازمان جهاد کشاورزی استان قرار دارد.
وی بیان کرد: توسعه طرح‌های آبیاری نوین در زمین‌های زراعی و باغی عامل موثری برای صرفه جویی و کاهش میزان مصرف آب در بخش کشاورزی استان و تولید بیشتر محصولات است.
بـا اعطـای وام و کمـک‌هـای بلاعـوض و برگـزاری دوره‌های آموزشی، زمینـه بـه کـارگیری روش‌های جدیـد آبیاری از سوی کشاورزانی که فاقد بضاعت مالی کافی برای تأمین هزینه‌های اجرای روش‌ها هستند فراهم می‌شود.
زربافتی در این زمینه گفت: برای اجرای سامانه های نوین آبیاری در سیستان و بلوچستان هیچ محدودیتی وجود ندارد به طوریکه دولت نیز برای تشویق کشاورزان به این امر ۸۵ درصد هزینه اجرایی این سامانه ها را بصورت بلاعوض تامین و پرداخت می‌کند.
وی اظهارداشت: متقاضیان با داشتن مجوز برداشت آب و مدارک کامل زمین می‌توانند از طریق سامانه طرح توسعه ساماندهی نوین آبیاری نام نویسی‌تا نسبت به اجرای سیستم برای اراضی زراعی و باغات آنان از سوی سازمان جهاد کشاورزی اقدام شود.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی سیستان و بلوچستان گفت: صرفه جویی در مصرف آب، سرعت بالای رویش گیاه، به کارگیری کود همزمان با آبیاری، جلوگیری از رشد بی رویه علف‌های هرز، صرفه جویی در مصرف انرژی، برداشت راحت تر محصولات و افزایش کمی و کیفی محصولات از مزایای به کارگیری روش‌های آبیاری نوین به شمار می‌رود.
امتداد کشاورزی در سیستان و بلوچستان
با نگاه به دستان پدران و مادران کشاورز این منطقه شاهد رنج و سختیشان برای درآمدی حلال هستیم این دستان قصه های گفتنی زیادی دارند باید بدانیم همه چیز با گذشته فرق کرده است هامونی که بخشنده تر از مادر در کنار این مردم بود تحت تاثیر شدید کاهش بارش‌های جوی و عمل نکردن کشور همسایه به تعهد بین المللی خود مبنی بر عرضه حق آبه ایران از هیرمند قرار گرفته ، روزی آب دارد و روزی دیگر ندارد؛ در این شرایط چه کنیم تا معشیت این کشاورزان به خطر نیافتد چه کنیم که در شرایط بحران اقتصادی سفره‌های این مردم از روزی حلال خالی نشود.
کشاورزی در سیستان و بلوچستان امری نیست که بتوان گفت برای جلوگیری از بحران آب متوقف شود زیرا بدون آن تولید و اقتصاد این استان به خطر خواهد افتاد و در کمترین حالتش با افزایش آمار مهاجرت، بار حاشیه نشینی در این استان و برخی استانهای دیگر سنگین‌تر خواهد شد.
با توجه به وضعیت بارندگی در سیستان و بلوچستان و همچنین محدودیت منابع آبی مدیریت بهره‌وری در زمینه مصرف آب اهمیت دارد بنابراین بهره‌گیری از منابع موجود به صورت اصولی و همچنین خروج از روش‌های سنتی کشاورزی و قدم گذاشتن به سمت تغییر سیستم آبیاری نوین و اصلاح الگوی کشت بهترین گزینه در مناطق کویری از جمله این استان به شمار می‌رود.
طرح ۴۶ هزار هکتاری آبیاری نوین دشت سیستان نماد اقتصاد مقاومتی
طرح ۴۶ هزار هکتاری دشت سیستان نماد اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی است
طرح ۴۶ هزار هکتاری انتقال آب با لوله به دشت سیستان یکی از نمادهای اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی محسوب می‌شود که تمام تجهیزات آن بر دانش و فناوری های بومی در داخل کشور تکیه دارد.
این طرح از پروژه‌های بسیار بزرگ دولت بوده که با الطاف مقام معظم رهبری و پیگیری‌های رئیس‌جمهوری با جدیت در حال پیشرفت است و از ویژگی های مهم آن این است که در اجرای آن، آبرسانی به بیش از ۲۰۰ هزار هکتار از اراضی سیستان مورد توجه قرار گرفته است.
وزیر جهادکشاورزی چندی پیش در سفر به سیستان و بازدید از طرح ۴۶ هزار هکتاری سیستان یکی از ویژگی های این طرح را تامین، انتقال و توزیع آب بوسیله وزارت جهاد کشاورزی عنوان کرد.
کاظم خاوازی افزود: بیش از پنج هزار کیلومتر لوله گذاری در این زمینه انجام شده و این طرح یکی از نمادهای اقتصاد مقاومتی در بخش کشاورزی محسوب می‌شود که تمام تجهیزات آن بر دانش و فناوری های بومی داخل کشور تکیه دارد.
وی تصریح کرد: تمامی تجهیزات و پمپ ها توسط تولیدکنندگان داخلی تهیه شده است.
وزیر جهاد کشاورزی ادامه داد: از ۱۲ ایستگاه پمپاژ در این منطقه ۲ ایستگاه، ابر ایستگاه بوده و دستگاه‌های پمپاژ بسیار قوی در آن نصب شده که می تواند به طور متوسط ۱۵ متر مکعب آب را در لوله جابجا کند.
در سفر رییس جمهوری به سیستان و بلوچستان اجرای ۱۴۶ هزار هکتار آبیاری نوین در این استان به تصویب رسید که ۴۶ هزار هکتار آن در سیستان و ۱۰۰ هزار هکتار در بلوچستان اجرا می شود.