تاريخچه و موقعيت :
قلعه
والي يكي از بنا هاي فرهنگي-تاريخي عظيمي است كه در ضلع شمالي خيابان
پاسداران قرار دارد. اين بناي تاريخي كه يادگاري از ادوله و زمان هاي پيشين
و در نوع خود بي نظير است. در سال 1326 قمري به دستور غلام رضا خان والي
فيلي در محله اي بنام حسين آباد فيلي كه به ده بالا مشهور بوده، احداث
گرديد. غلامرضاخان والي اين محل و بنا را براي اسكان خود در فصل تابستان
انتخاب كرده و آن را بر روي تپه اي نه چندان بلند احداث كرد و با توجه به
آن ، ارتفاع فعلي كف حياط از اطراف آن محدوده 5/3 تا 4 متر است.
در
مورد تاريخچه قلعه والي چنانچه از سنگ نوشته اي كه در تخت خان (محله اي در
15 كيلومتري شمال شرقي صالح آباد-ايلام) پيداست چنين آمده كه غلام رضاخان
بعد از ذكر چندين سطر از كارهاي انجام شده خود مي نويسد: امر به ساختن قلعه
حسين آباد فيلي كه مشهور به ده بالا است نمودم قلعه حمام و باغ به معماريت
حاج درويش علي كرمانشاهي و حجاري رضاقلي در سال 1325 قمري به اتمام رسيد.
معرفي قلعه والي:
قلعه
والي در زميني به مساحت 17/4687 متر مربع احداث گرديده است كه از اين
مقدار زمين، فضاي سبزي به مساحت 4/1792 متر مربع در ضلع جنوبي باقي مانده
است. قلعه نماي جنوبي و شكلي تقريباً ذوزنقه اي دارد اين قلعه زير بنايي
برابر 01/1466 متر مربع دارد و مساحت حياط دروني آن برابر 4/1363 متر مربع
است.
قلعه والي در زمان ساخت در فضايي كاملاً باز ساخته شده ولي با پيش رفت شهرنشيني اطراف آن با ساختمانهاي مسكوني و اداري محصور گرديد. موقعيت قلعه به نحوي است كه از سمت شمال با كوچه اي شش متري و از سمت غرب با خياباني هشت متري از ساختمانهاي مسكوني اطراف خود جدا شده است. از شرق نيز با ساختمان اداري اداره كل امور اقتصاد و دارائي ايلام محصور شده شده است و از جنوب به خيابان پاسدارن منتهي مي شود.
در
ضلع شمالي قلعه تالار (شاهنشين)زيبايي وجود دارد كه ابعاد و اندازه داخلي
آن بزرگتر از ساير اتاقها مي باشد. در وسط تالار حوض كوچكي قرار دارد كه
اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزين شده بود و در زمان بازسازي با كاشي هاي
رنگي تزئين گرديد.
اين حوض در اطراف چشمه اي كه در آن زمان پر آب
بوده ساخته شده ولي به مرور زمان اين چشمه خشك و كم آب شده بود و براي
اينكه حالت نمادين چشمه حفظ شود در باسازي قلعه با اجراي لوله كشي اين قسمت
نيز مرمت گرديد تا به دست فراموشي سپرده نشود.
وجود نرده هاي مشبك
آجري به رنگ فيروزه اي، تراس هاي سرپوشيده ضلع جنوبي همراه با پنجره هاي
مشبك با شيشه هاي الوان، اورسي هاي قلعه، ستونهاي دايره اي، سرستونهاي
منقوش در ايوان، قوسهاي كماني و تزئيني و كاربندي بالاي آن با كاشي هاي
رنگي، درختان بلند و كهنسال كاج و حوض مستطيل شكل در صحن جلوي قلعه چشم
انداز كاملاً زيبايي به قلعه و معماري آن داده است.
باز سازي قلعه:
قلعه
والي در زمان جنگ تحميلي تا حدود 50% تخريب شد كه در سال 1367 با همكاري
سازمان ميراث فرهنگي بعد از دو سال تلاش بي وقفه در سال 1369 بازسازي آن به
اتمام رسيد و در اختيار مديريت ميراث فرهنگي استان ايلام قرار گرفت و در
جريان بازسازي سعي بر آن شد كه معماري و سبك ديرينه آن حفظ و تغييراتي در
آن داده نشود ولي با توجه به اين مسئله، تغييراتي جزئي از قبيل كارگزاري
تيرآهن در سقف ايوانهاي قلعه، سقف خرپشته ها و در اجراي طاق ضربي آنها، حذف
و يا اضافه كردن ديوار در اتاقها و غيره داده شد.
در
اجراي سقف كليه اتاقه، از ملات گچ و آجر استفاده شده و در آنها از انواع و
اقسام قوسهاي بار بر و غير بار بر(تزئيني) استفاده شده است. اسامي اين
قوسها عبارتند از : قوس جناقي، قوس نيم دايره (حلالي) و قوس سه قسمتي.
قوس
سه قسمتي فقط جهت نما سازي استفاده شده و بار بر نيست و براي بار بري قسمت
هايي كه در آن از اين نوع قوس استفاده قوسي پنهان كه در دل ديوار جاسازي
شده است استفاده گرديد.كليه اين قوسها از نظر اجرايي به سبك قوس رومي اجرا
شده اند و اطراف آنها با شكستگي در آجر ه، برجسته نشان داده شده و همراه با
كاشي هاي ريز رنگي تزئين شده اند. قوسهايي كه به اين سبك(سبك رومي) اجرا
شده اند از مقاومت بالايي در مقابل فشارهاي وارده بر خوردار هستند.
در
اجراي پوشش سقف اتاقه، هدف بوجود آوردن سقفي تقريباً گنبدي شكل و پشت بامي
تخت و يكنواخت بوده است براي اين امر ابتدا قوس هاي جناقي بر روي پايه هاي
75 سانتيمتري اجرا شد سپس براي اينكه سقف از داخل به شكل گنبدي مانند ديده
شود، با استفاده از سه كنج سازي و يا طاق چشمه در اطراف قوسهاي جناغي،
نماي داخلي سقف به صورت گنبدي شكل اجرا شد. در قسمت بالاي ديوار فاصله بين
قوسها را با خورده هاي آجر و مواد سبك پر كرده و بدين ترتيب سقفي گنبدي شكل
و پشت بامي تخت بوجود آمد.
كليه ديوارهاي قلعه بار بر بوده كه با طاق نماهايي با ابعاد يكسان و قوسي نيم دايره تزيين شده اند.
پوشش كليه كف اتاقها، داخل حياط و پشت بام قلعه آجر فرش و ملات گل و آهك بوده كه در بازسازي با ملات ماسه وسيمان جايگزين گرديد.
براي
جلو گيري از نفوذ رطوبت به داخل قلعه در هنگام بازسازي بدين ترتيب اقدام
شد كه ابتدا لايه هاي قبلي كه شامل آجر فرش و ملات كاه و گل بود برداشته
شد، سپس روي بام قير اندود شد و بر روي لايه قير آسفالت به ضخامت سه
سانتيمتر و يك لايه ايزوگام و آسفالت اجرا گرديد و براي حفظ شكل پيشين قلعه
بر روي آنها يك لايه آجر فرش كشيده شد.
ويژگي هاي معماري قلعه والي :
اكثر
اتاق هاي قلعه تبادل داخلي داشته و تودرتو بنا شده اند، قلعه داراي 20
اتاق بزرگ، پنج اتاق كوچك، چهار ايوان و دو تراس كوچك در ضلع جنوبي است.
ضلع شرقي و غربي قلعه كاملاً با هم قرينه بوده و با كف حياط اختلاف ارتفاعي
حدود 80 سانتيمتر دارند و با چهار پله سنگي با كف اتاقها و ايوان ها
ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشي 90درجه به پشت بام متصل مي شود.
قلعه دو برج نگهباني به صورت نيم دايره در راس ضلع شمال شرقي و شمال غربي
دارد و اطراف آن كنگره هايي جهت قرار گرفتن نگهبان ها براي ديده باني وجود
دارد.
در
داخل راهروها محلهايي به صورت طاق نما در ديوار احداث گرديده كه محل
استقرار نگهبانان بوده است. در راهرو مدخل ورودي ضلع شرقي، همچنين داخل
اتاق شاهنشين و قسمت ورودي نگهباني، سقف ها با كاشي هاي رنگي كار بندي و به
وسيله گچبري هاي زيبايي تزيين شده اند در اين قلعه شش زير زمين در سه ضلع
شمال، غرب و شرق وجود داردكه ارتفاع آنها تا زير سقف دو متر است و روشنايي
آنها به وسيله پنجره هاي مشبك آجري و رنگي از داخل حياط تامين مي گردد.
عمده
مصالح به كار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردي از سنگ بوده است
همانند كرسي چيني قلعه، ديوار هاي حائل در ضلع جنوبي و استفاده از سنگ نما
در ازاره داخل حياط. در بازسازي قلعه در سقف ها و قوس ه، از ملات گچ، و در
ديواره ها و زير آجر فرشها از گل و آهك و در مواردي از ملات ماسه و سيمان
استفاده شده است.
قلعه مذكور سه در ورودي در سه ضلع جنوب شرق و غرب
دارد. ورودي اصلي قلعه در ضلع جنوبي قرار گرفته كه با 11 پله20 سانتيمتري
به داخل اتاق نگهباني و سپس با هشت پله ديگر به كف حياط مرتبط مي شود.
ورودي قلعه به سبك يوناني بنا شده بود. ديگر درهاي قلعه به صورت خصوصي بوده
و يا براي تردد مهمانها احداث شده اند كه با راهروهايي سرپوشيده به داخل
حياط قلعه مرتبط مي شوند، در منتها اليه دربها دو هشتي وجود دارد كه نور
تعدادي از اتاقها از آنجا تامين مي شود اين هشتي ها كه در داخل يكي از آنها
حوض كوچكي وجود دارد به هشت ضلع تقسيم مي شوند. شكستگي در آجرها و اجراي
طاق نماهايي در ديوار، اجراي انواع قوس بر سرنعل درگاه ها و ترئينات آجري
بالاي آنها زيبايي خاصي به هشتي ها داده است.
آينه كاري در سقف
اتاقها معمول بوده كه بقايايي از آن در يكي از اتاقهاي ضلع غربي كه به نحو
بسيار زيباي اجرا گرديده بر جاي مانده است. گچبري بر روي ديوارها و سقف
اتاق شاهنشين به صورت نقوشي از گل و گياه اجرا گرديده است. سنگ ازاره نماي
بيروني ديوار از سنگهاي تراشيده شده مستطيلي شكل است كه حالت برجسته نقشهاي
اسليمي مختلف آن، در نماي ديوار بكار رفته شده است. ( برگرفته ازنگاهي به
ايلام- ايرج افشار سيستاني)
