به گزارش ایرنا، مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر چندی پیش اعلام کرد که تراز آب دریای خزر امسال نسبت به سال قبل حدود 8 سانتیمتر کاهش یافته است و به طور کلی حجم آب دریای خزر در 18 سال اخیر روند کاهشی داشته که این روند در 8 سال گذشته از شدت بیشتری برخوردار بوده است.
کارشناسان معتقدند کاهش تراز آب خزر مشکلات و نگرانی های محیط زیستی زیادی به همراه خواهد داشت که خشک شدن خلیج گرگان یکی از آنها است.
پدیده های مختلفی در طبیعت وجود دارند که اگر ناگهان با شدت یا فراوانی زیاد روی دهند، می توانند محیط زیست و زندگی انسان را تحت تاثیر قرار دهند. این تاثیرات ممکن است باعث مرگ و میر، بیماری و جراحت انسان و یا از بین رفتن گونه های گیاهی و جانوری شود.
نوسان تراز آب دریای خزر در چند سال گذشته یکی از این پدیده ها است که در برخی نواحی ساحلی این حوضه آبی مشکلاتی را به وجود آورده است، به زیر آب رفتن تعداد زیادی خانه و تاسیسات برخی از عوارض بالا آمدن آب بود اما اکنون چند وقتی است تراز آب خزر کاهش یافته به طوری که باعث خشک شدن تالاب های کوچک زیادی شده است.
به خطر افتادن حیات خلیج گرگان که بزرگترین خلیج دریای خزر است یکی دیگر از پیامدهای کاهش تراز آب خزر است که چند وقتی است ذهن دوستداران محیط زیست را به خود مشغول کرده است زیرا به گفته محمد حسین نعمتی رییس اداره طرح های زیر بنایی مهندسی دریایی سازمان بنادر و دریانوردی، در صورت تداوم تغییرات تراز دریای خزر، خلیج گرگان تا سه سال آینده به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار خواهد شد اما حمید علیزاده لاهیجانی دانشیار پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی مخالف این نظر است.
خلیج گرگان بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه جزیره میانکاله در جنوب شرقی دریای خزر تشکیل شده است.
در برخی موارد دخالت انسان در طبیعت باعث افزایش شدت یا افزایش فراوانی رویداد های طبیعی می شود. به عنوان مثال در گذشته نیز انتقال گرد و غبار از ناحیه بیابانی به دیگر نواحی به طور طبیعی وجود داشت، اما فعالیت های انسان در چند دهه گذشته با خشک کردن تالاب ها، از بین بردن پوشش گیاهی و استفاده از آب رودخانه ای باعث تشدید آن شده است.
اکنون دریای خزر به عنوان بزرگترین حوضه آبی محصور در خشکی دچار نوسانات تراز آبی شده و مشکلاتی را برای آن به وجود آورده است که حمید علیزاده لاهیجانی دانشیار پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی درباره نوسان تراز آب خزر به خبرنگار علمی ایرنا گفت: خلیج گرگان تا سه سال آینده خشک نمی شود. در سال 1356 تراز آب خزر به پایین ترین نقطه خود رسید اما خلیج خشک نشد از آن زمان روند افزایشی به خود گرفت و تا سال 1374 حدود 2.3 دهم متر افزایش یافت.
وی افزود: اکنون که در سال 1394 قرار داریم تراز آب خزر نسبت به سال 74 یک متر کاهش یافته است اما بازهم 1.3 دهم متر نسبت به سال 56 بالاتر است، بنابراین امکان اینکه خلیج گرگان در مدت سه سال آینده خشک شود بسیار بسیار ضعیف است.
وی افزود: تراز سطح آب دریای خزر بسیار متغیر است، تغییر تراز آب خزر ممکن است موقتی و به دلیل وزش باد شدید و توفان اتفاق افتد که پس از چند ساعت یا چند روز به حالت اول بر می گردد اما تغییر تراز بلند مدت آب خزر به دلیل ورود آب به دریا و خروج آب از دریا است.
وی افزود: ورودی های مهم آب خزر رودخانه ها ( به ویژه ولگا) و بارش روی دریا است، خروج آب از خزرعمدتا از طریق تبخیر است در صورتی که ورودی آب به خزر از تبخیر آب آن بیشتر باشد، تراز آب بالا می آید، پدیده ای که در دهه های 1360 و 1370 اتفاق افتاد. در صورتی که تبخیر آب از روی خزر بیشتر از ورود آب باشد، تراز آب کاهش می یابد، پدیده ای که در دهه 1350 روی داد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی ادامه داد:اکنون نیزبا کاهش بارندگی در حوضه آبریز خزر در رودخانه ولگا، تراز سطح آب خزر در حال پایین رفتن است، تراز آب خزر در طی روند افزایشی در دهه 60 شمسی و اوایل دهه هفتاد در سال 1374 پس از2.3 متر (دو و سه دهم متر) افزایش به اوج خود رسیده بود.
وی گفت: پس از آن تراز آب تثبیت شد و در سال های اخیر روند کاهنده به خود گرفت به طوری که اکنون تراز آب حدود یک متر نسبت به اوج آن در سال 1374 کاهش یافته است، دلیل اصلی کاهش تراز آب خزر در سال های اخیر، کاهش آبدهی رود ولگا است.
علیزاده افزود: در حوزه ولگا یخچال دایمی وجود ندارد و همچنین به حوضه قطب شمال متصل نیست، بنابراین ذوب شدن یخ ها تاثیر مستقیم بر خزر ندارد.
*** اثر نوسان تراز آب بر خطوط ساحلی خزر
وی گفت: جابجایی خطوط ساحلی نخستین اثر محسوس نوسان تراز آب خزر است. افزایش تراز آب در سال های گذشته سبب به زیر آب رفتن حدود 30 هزار کیلومتر مربع از سواحل خزر شد. اثر نوسان تراز آب بر سواحل آن بسته به شیب ساحل و جنس بستر متفاوت است.
علیزاده افزود: در سواحل پرشیب همچون بخش هایی از سواحل داغستان روسیه و باختر مازندران با افزایش تراز آب سواحل فرسایش یافته و مواد رسوبی به داخل دریا حمل می شوند.
وی ادامه داد: در سواحل با شیب متوسط مانند سواحل بخش هایی از آذربایجان و سواحل بخش مرکزی گیلان و خاور مازندران با افزایش تراز آب مرداب های کوچک بین پشته های ماسه ای و سرزمین اصلی تشکیل می شود که زیستگاه جدیدی برای بسیاری از آبزیان محسوب می شود.
دانشیار پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: حالت های تدریجی از تغییرات ساحلی با نوسان تراز آب نیز بر حسب ویژگی های ساحل روی می دهد. کاهش تراز آب خزر سبب پیشروی ساحل به طرف دریا می شود این پدیده در سواحل استان گلستان و غرب گیلان بسیار محسوس خواهد بود.
*** اثر نوسان تراز آب خزر بر بوم سامانه ها
وی اظهار کرد: نوسان تراز آب خزر اثرات متفاوتی بر بوم سامانه های خزر دارد، در حالت افزایش تراز آب، تالاب های ساحلی گسترش می یابد و زیستگاه های جدید برای آبزیان و پرندگان مهاجر ایجاد می کند اما با افزایش تراز آب خزر، سرعت چرخه آب خزر کاهش می یابد و سرعت چرخه مواد مغذی و اکسیژن محلول را کاهش می دهد، از این رو تراز بالای آب خزر اثر منفی بر تولیدات زیستی خواهد داشت.
وی افزود: همچنین افزایش تراز آب باعث شستشوی آلاینده های دفن شده در رسوبات ساحلی و ورود دوباره آنها به دریا می شود، در هنگام کاهش تراز آب خزر، گستره تالاب ها کاهش می یابد و تالاب های کوچک خشک خواهند شد، بنابراین زیستگاه آبزیان و پرندگان مهاجر با محدودیت مواجه می شود.
علیزاده ادامه داد: کاهش شدید تراز آب باعث محدودیت ورود ماهیان برای تخم ریزی به رودخانه ها می شود اما در هنگام کاهش تراز آب خزر، چرخه آب سرعت می گیرد بنابراین مواد مغذی و اکسیژن با سرعت بیشتری به اعماق می رسند.
وی گفت: اکنون با کاهش تراز آب خزر تالاب های ساحلی ایران به شدت تحت تاثیر قرارمی گیرند. عمق آب و مساحت تالاب انزلی و خلیج گرگان کاهش خواهد یافت، در این شرایط هر چقدر اثر عوامل انسانی بر این دو محیط کمتر باشد، آسان تر با کاهش تراز آب تطبیق می یایند.
علیزاده افزود: بخش عمده آب تالاب انزلی از رودخانه های اطراف تامین می شود، در عین حال فاضلاب های شهری و روستایی منطقه نیز وارد تالاب می شود. در صورت تامین آب تالاب به طور طبیعی و جلوگیری از ورود فاضلاب به آن، تالاب انزلی خود را با کاهش تراز آب خزر تطبیق خواهد داد.
وی ادامه داد: خلیج گرگان نیز دارای ارتباط آبی بسیار بیشتر با دریای خزر است، اثرات کاهش تراز آب خزر بر روی آن کمتر خواهد بود، البته اگر عوامل انسانی شرایط محیط را تغییر ندهند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی افزود: ارتباط آبی زیاد خلیج گرگان با دریای خزر باعث می شود شرایط زیستی مشابه دریا داشته باشد در صورتی که ورود آب رودخانه ای از طریق دخالت انسانی افزایش یابد، می تواند سبب رشد گیاهان تالابی در آن شود، تولید و تجزیه گیاهان تالابی و تجمع رسوب در آنها باعث می شود که عمق و مساحت خلیج گرگان به سرعت کاهش یابد.
وی گفت: تالاب های کوچک در ناحیه ساحلی به ویژه در غرب گیلان و استان گلستان با تداوم کاهش تراز آب خزر خشک خواهند شد، تداوم حیات دیگر تالاب های کوچک ساحلی وابسته به مدیریت آب در مناطق بالا دست خواهد بود زیرا آب ورودی به این تالاب ها از طریق زهکشی آبهای سطحی و رودخانه های کوچک تامین می شود.
بستر دریای خزر دارای ناهمواری های متفاوتی است. بر این اساس دریای خزر به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی تقسیم می شود. عمق آب از شمال به جنوب افزایش می یابد حداکثر عمق آب در خزر شمالی 25 متر، در خزر میانی 788 متر و در خزر جنوبی 1025 متر است.
دریای خزر پس از جدا شدن از دریاهای آزاد، ویژگی های یک دریاچه را به خود گرفت. تنوع زیستی در خزر و تولیدات زیستی در آن کاهش یافت و مشخصات شیمیایی آب آن متاثر از آب ورودی رودخانه های خزر شد. به طوری که یون های سازنده شوری آب خزر دارای سولفات، کربنات و کلر بیشتر در مقایسه با آب های اقیانوسی است.
*** دریای خزر
دریای خزر بزرگترین حوضه آبی محصور در خشکی است، در واقع خزر یک دریاچه است که به دلیل گستردگی اش به عنوان دریا نامیده می شود. البته دریای خزر در گذشته دور از طریق دریای سیاه به دریاهای آزاد وصل می شد.
اکنون اتصال آبی دریای خزر با دریاهای آزاد، از طریق دو کانال کشتیرانی از رودخانه ولگا به رودخانه دُن و سپس دریای آزوف و دریای سیاه و دیگری از مسیر رودخانه ولگا به دریای بالتیک، برقرار است. از این دو مسیر آب دریای های دیگر به دریای خزر وارد نمی شود.
خزر به طول حدود 1200 کیلومتر، عرض حدود 300 تا 450 کیلومتر، عمق متوسط حدود 208 متر، مساحت 400 هزار کیلومتر مربع و حجم 000/78 کیلومتر مکعب، گسترده شده است. طول خط ساحلی دریای خزر حدود 6000 کیلومتر و حداکثر عمق آن 1025 متر است.
حوضه آبریز دریای خزر یعنی سرزمینی که بارندگی در آن در نهایت به دریای خزر سرازیر می شود، دارای مساحتی حدود 000/500/3 کیلومتر مربع است.
حوضه آبریز خزر در کشورهای ساحلی خزر شامل ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان و بخش کمی نیز در ترکیه، ارمنستان و گرجستان قرار دارد. از حوضه آبریز خزر حدود 130 رودخانه به سوی دریای خزر سرازیر می شود، رودخانه های پرآب خزر عبارتند از ولگا، اورال، ترک، سولاک، کورا و سفید رود. حدود 85 درصد آب ورودی به خزر تنها از طریق ولگا تامین می شود.
میانگین بارندگی در بیشتر سواحل و دریای خزر حدود 200 میلیمتر در سال است و تنها در سواحل ایران و بخش هایی از جنوب آذربایجان به طور استثنایی دارای آب و هوای مرطوب با بارندگی حدود 700 تا 1700 میلی متر است.
بسیاری از پدیده های حدی دریایی در دریای خزر در دهه های اخیر تکرار شده اند. مانند کاهش شدید در 1356 و افزایش شدید تراز آب خزر در سال 1374، سرمای شدید در خزر(1347 و 1386) و احتمال وقوع توفان بسیار شدید در دریای خزر همانند سال 1336 نیز وجود دارد.
منبع: ايرنا