با اینکه، امروزه این اجماع وجود دارد که حمل و نقل یکی از
مهترین عناصر پیشرفت و توسعه است، استان اردبیل به دلیل عدم توسعه حمل و نقل ریلی
و هوایی، به یک استان بن‌بست تبدیل شده است. سوالی که ذهن بسیاری از شهروندان
استان را به خود جلب کرده، این است که با لحاظ چنین اهمیتی برای حمل و نقل، چرا تا
این حد به زیرساخت‌های حمل و نقل استان بی‌توجهی شده است؟ از آنجا که کاهش بهای
تمام شده محصول و دسترسی سریع‌تر و سهل‌تر به محصولات و مواد اولیه از اصلی‌ترین
مزیت‌های بهبود و تکمیل زیرساخت‌های حمل و نقل هوایی و ریلی هستند، زمانی که تولید‌کننده
نتواند با قیمت مناسب و قابل رقابت، دست کم در بازار داخلی حضور داشته باشد، تولید
چه توجیهی دارد؟ اما به واقع چه شده است که این همه عقب‌ماندگی را در این حوزه
شاهد هستیم. دلایل اصلی این امر در نگاه اول به عدم وجود برنامه جامع در حوزه حمل
و نقل ریلی در سطح کشور و در مرحله دوم عدم مطالبه جدی موضوع در سطح ملی دانست.
آسیب‌شناسی وضعیت موجود
به اذعان اکثر کارشناسان این حوزه، حمل و نقل درایرانهیچ‌گاه دارای یك برنامه مدون و هدف‌گذاری مشخص نبوده است. از این رو، سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش نیز بدون برنامه و بی‌هدف انجام شده است. امروزه، ناکافی بودن شبکه خطوط راه‌آهن ایران نسبت به جمعیت و وسعت کشور و نیز سهم بسیار اندک راه‌آهن از حمل و نقل بار، از معضلات و عقب‌ماندگی‌های کشور محسوب می‌شود. متاسفانه در سال‌های گذشته، ایجاد و توسعه حمل و نقل ریلی در اردبیل به عنوان یک اصل و الزام اقتصادی مورد غفلت واقع شده است. علیرغم گذشت زمان زیادی از طرح خط آهنا اردبیل-میانه، به دلیل محدودیت اعتبارات دولتی، اعتبارات تخصیص یافته ناکافی بوده و پیشرفت اندکی در این حوزه حاصل شده است. اما در این میان، موضوعی که به آن توجه نشده است، بهره‌گیری از ظرفیتها و امکانات بخش خصوصی و به ویژه سرمایه‌گذاران خارجی بوده است. کارشناسان دلایل مختلفی را برای سرمایه‌گذاری نکردن بخش خصوصی در بخش حمل و نقل ریلی مطرح کرده‌اند که برخی از آنها به این شرح است:
1. قوانین سخت و پیچیده در حوزه حمل و نقل ریلی نسبت به سایر جانشین‌ها در این صنعت،
2. نرخ سودآوری پائین تر در بخش حمل و نقل ریلی در مقایسه با سایر بدیل‌های سرمایه‌گذاری،
3. وجود محدودیت‌های فنی و اقتصادی به دلیل وجود تحریم ها تاکنون که امید است به زودی حل شود،
4. مشکلات تامین بودجه و تامین مالی پروژه‌های مربوطه در این صنعت،
5. نبود طرح های جامع در این بخش از اقتصاد به دلیل بلاتکلیفی در اجرای طرح‌های توسعه‌ای،
بدون تردید می‌توان به مراجعه به منابع و مراجع امر، لیست بالا را توسعه داد، اما موارد یاد شده از اهم مشکلات موجود در این زمینه است. نکته‌ای که وجود دارد بهره‌گیری از موانع یاد شده جهت تبدیل انها به فرصت توسعه خط ریلی در استان می‌باشد.
مزیت‌های توسعه خط ریلی برای استان
تکمیل خطوط حمل و نقل از طریق کاهش هزینه‌های محصول، موجبات کاهش بهای تمام شده در بازار هدف را فراهم می‌آورد. از طرفی واردات مواد اولیه و اقلام واسطه‌ای تولید نیز ارزانتر صورت می‌گیرد. این موضوع، به مفهوم کاهش دو طرفه در بهای تمام شده محصول تولیدی است. با این اوصاف، تکمیل خطوط هوایی و ریلی موجب افزایش صادرات محصول استان به استان‌های همجوار خواهد شد. علاوه بر این در صورت وجود حمل و نقل توسعه یافته، می‌توان بازارهای هدف برون‌مرزی را نیز به منظور صادرات محصولات استان متصور شد که پتانسیل توسعه اقتصادی منطقه را بیش از پیش افزایش می‌دهد. در این صورت می‌توان محصولات تولیدی استان را به کشورهایی که در آن تقاضا برای محصولات استان وجود دارد صادر کرد. همچنین توسعه چنین سیستم حمل و نقلی از منظر خصوصیات کالاهای تولیدی استان نیز قابل بحث است. از آنجا که اغلب محصولات استان را کالاهای کشاورزی، لبنی و فاسد شدنی تشکیل می‌دهد وجود سامانه‌های حمل و نقل سریع، امکان صادرات هر چه سریع‌تر محصولات به بازار جهانی را فراهم خواهد ساخت. همچنین، در حوزه صنایع دستی نیز که حمل و نقل باید با ظرافت‌های خاص انجام شود، حمل و نقل جاده‌ای به هیچ وجه قابل مقایسه با حمل و نقل ریلی نیست. از طرفی وجود خطوط حمل و نقل منظم و ایمن، ضمن تسهیل و زمینه‌سازی حضور کارشناسان و سرمایه‌گذاران خارجی، امکان نقل و انتقال سریع‌تر کالا را فراهم می‌آورد.
و اما چه باید کرد:
1- تبدیل موضوع خروج استان از بن بست از طریق توسعه حمل و نقل ریلی و هوایی به مطالبه‌ای عمومی و خواسته‌ی شهروندی خاص استان؛
2- تخصیص اعتبار ویژه به مسئله خط راه‌اهن اردبیل در مجلس شورای اسلامی؛
بدیه است که معضلات و مشکلات استان‌ها و نواحی جغرافیایی به تناسب موقعیت جغرافیایی آنها متفاوت است، اما آنچه در مورد اردبیل به عنوان مشکل سطح اول مطرح است معضل بن بست بودن آن است که باید رفع و رجوع شود. لذا باید از دید تخصیص اعتبار و اجرا به این موضوع نگاهی ویژه داشت.
3- طراحی بسته‌های سرمایه‌گذاری مختلف با محوریت واگذاری فعالیت‌ها به بخش خصوصی و نظارت عالیه توسط راه آهن جمهوری اسلامی ایران؛
4- استفاده از ظرفیت‌های موجود در سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی با راهبردهای تامین مالی، انتقال دانش فنی و سهم بازار؛
شاید در نگاه اول حوزه‌های نفت و گاز، پتروشیمی و معادن ما برای سرمایه‌گذاران خارجی جذاب باشد، اما نباید از نظر دور داشت که حوزه حمل و نقل کشور ما برای شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی بازاری بکر و رو به توسعه تلقی می‌شود که پتانسیل‌های خاص خود را دارد. به این ترتیب می‌توان به ارائه بدیل‌های مناسب سرمایه‌گذاری اقبال سرمایه‌گذاران خارجی را در این زمینه آزمود.
5- بهره‌گیری از ظرفیت‌های بازار سرمایه در توسعه سیستم حمل و نقل استان به ویژه حمل و نقل ریلی.
در شرایط فعلی تامین منابع مالی یک چالش اساسی در بخش حمل و نقل ریلی کشور محسوب می‌شود. محدودیت‌های نظام بانکی در اعطای تسهیلات و نیز درماندگی دولت به دلیل محدودیت منابع، توجه به سایر شیوه‌های تامین مالی را اجتناب ناپذیر می‌سازد. با عنایت به توسعه ابزارهای تامین مالی در بازار سرمایه در سال‌های اخیر، می‌توان از ظرفیت‌های این بازار هم در تامین مالی این حوزه بهره گرفت.
دکتر اسماعیل درگاهی
مدیر پذیرش بورس اوراق بهادار