محققان زنجانی ۱۰ سال قبل طرح انتقال ژن چندقلوزایی FecB از گوسفند «برولامرینو » به گوسفند «افشاری » در قالب طرح تحقیقاتی-کاربردی را برای نخستین بار در کشور آغاز کردند به طوری که تولید نسل اول تا پنجم گوسفند افشاری اصلاح نژاد شده با موفقیت همراه شد.
گوسفند افشاری یکی از منابع مهم ژنتیکی در بین سایر نژاد گوسفندان کشور بوده که سرعت رشد و میزان گوشت تولیدی در این گوسفند در مقایسه با سایر نژادها قابل توجه است به طوری که می‌توان این نژاد را یکی از نژادهای گوشتی گوسفند ایران به شمار آورد که از ظرفیت مناسبی برای تولید گوشت برخوردار بوده و توانایی ایفای نقش مهم در تامین گوشت قرمز منطقه را دارا است.
با توجه به اینکه مقدار بسیاری خوراک و انرژی در نژاد گوسفند افشاری صرف تولید چربی می‌شود که ارزش اقتصادی و غذایی چندانی ندارد با انجام کارهای اصلاح نژادی در این راستا راندمان خوراک و در نتیجه بهره‌وری را افزایش داده و به ترتیب با افزایش سرعت رشد بره‌های تولیدی همراه با صفات مطلوب دیگر می‌توان دامی ایده‌ال را برای نگهداری در شرایط مختلف پرورش داد.
درآمد دامداران از سه طریق فروش شیر، پشم و بره حاصل می شود، شیر گوسفند در اوایل زایش صرف بره می‌شود و پس از بزرگ شدن بره مقدار آن زیاد نیست و از طرفی هم میزان تولید پشم در گوسفند افشاری بسیار پایین بوده و قیمت آن قابل توجه نیست، در نتیجه شیر و پشم در درآمد دامداران سهم چندانی ندارد و تنها منبع اصلی درآمد آنان از محل فروش بره است.
به منظور افزایش راندمان خاک، مراتع، مزارع و باغات از طریق کودپاشی، ایجاد اشتغال و افزایش سطح درآمد سرانه شاغلان و در نهایت کاهش مهاجرت روستانشینان به شهرها و مراکز جمعیتی بزرگ کشور و از همه مهمتر حرکت در راستای اقتصاد مقاومتی مدنظر مقام معظم رهبری طرح انتقال ژن چندقلوزایی FecB از گوسفند «برولامرینو » به گوسفند «افشاری» در قالب طرح تحقیقاتی-کاربردی از طریق لقاح طبیعی و مصنوعی به دامهای دامداران هدف برای نخستین بار در کشور در سال 85 با حمایت سازمان جهاد کشاورزی با وارد کردن سلول‌های جنسی از کشور نیوزیلند و از نژاد «برولامرینو» در دانشگاه زنجان آغاز شد به طوری که تولید نسل اول تا پنجم گوسفند افشاری اصلاح نژاد شده با موفقیت همراه شده است.
زنجان به عنوان نخستین استان کشور در سال 90 شرکت دانش بنیان را به منظور تثبیت و توسعه ویژگی گوسفنداصلاح شده در بین گله‌های گوسفند افشاری با هدف افزایش چند قلوزایی و افزایش راندمان لاشه به گله‌های دامداران را به ثبت رساند و ایستگاه مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان را به این شرکت واگذار کرد و از این پس با هدف تکثیر دام اصلاح شده جدید، گله‌های پیشرو صنعتی و روستایی را هماهنگ و از سال 91 و 92 گله داران واجد شرایط را به منظور افزایش سرعت تکثیر دام انتخاب شدند به طوری که در حال حاضر حدود 7 هزار دام در دو شهرستان و 8 روستا تحت پوشش عملیات اصلاح نژادی قرار دارند.
به منظور تکثیر و ترویج دام اصلاح شده نژاد افشاری استان زنجان در بخش سنتی 37 گله و در بخش صنعتی چهار گله تحت پوشش قرار گرفته است.
با توجه به میانگین میزان چندقلوزایی (4.2) و با دامنه‌ای از یک تا شش بره به ازای هر میش در نژاد «برولامرینو» و قابلیت جفت گیری این نژاد در اکثر فصول سال، در جهشی در ژن BMPR-1B این نژاد سبب شده است که میزان دوقلوزایی به میزان زیادی افزایش یابد.
عملیات تجسسی باستان شناسان نشان می‌دهد که گوسفند نژاد افشاری یکی از انواع گونه حیواناتی است که از طرف بشر شاید 11 تا 12 هزار سال قبل اهلی شده و از آن روز به بعد بشر گوسفند را در واریته‌های وسیعی از نظر تولیدی پرورش داده است.
در حال حاضر بیش از 2 هزار واریته مختلف و متفاوت از گوسفند در سطح جهان وجود دارد که از نظر تعداد کروموزومهای زوج، نوع الیاف، رنگ، جثه، تعداد و شکل شاخ، شکل دم و اندازه با وزن 40 تا 200 کیلوگرم در تغییر است.
واریته‌های غیراهلی گوسفند افشاری در مناطق کوهستانی و یا در کشورهای دارای مراتع مرتفع مشاهده شده است و منشا گوسفند اهلی در آسیای غربی به ویژه مناطق مرتفع کشورهای ایران، ترکیه و عراق است.
گوسفند افشاری در وسعتی نزدیک به 20 هزار کیلومتر مربع در بین استان زنجان و قسمتی از استانهای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان پراکنده شده است.
بیشترین جمعیت و منطقه اصلی پراکنش گوسفند افشاری کشور در زنجان قرار گرفته است که شامل حدود 65 درصد از جمعیت گوسفندان استان و حدود 750 هزار راس است که عمده منطقه پراکنش گوسفند افشاری این استان مربوط به شهرستان ماهنشان است.
نامگذاری اکثر توده گوسفندان بومی هر کشور بر اساس نام ایل یا طایفه بوده که آن را پرورش می‌دادند در نتیجه نام گوسفند افشاری منصوب به ایل افشاری بوده که در آذربایجان از جمله زنجان سکنی گزیده‌اند.
مشخصات ظاهری گوسفند افشاری
رنگ غالب گوسفندان بالغ قهوه‌ای متمایل به قرمز یکدست، بدون لکه با دامنه تغییرات از قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره متمایل به سفید بوده و رنگ بدن بره‌ها در بدو تولد قهوه‌ای متمایل به سیاه گزارش شده که به تدریج با افزایش سن رنگ بدن روشن‌تر می‌شود.
شکل عمومی گوشها در گوسفندان افشاری به صورت افتاده و بزرگ بوده هر چند در بین جمعیت گوسفند نژاد افشاری نیم گوش و بدون گوش نیز دیده شده است.
چشم‌های گوسفندان افشاری از نگاه جانبی برجسته به نظر می‌رسند و رنگ غالب چشم‌ها به رنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز براق است.
قوچ و میش این نژاد هر دو فاقد شاخ بوده و گردن در قوچها قوی و ضخیم و در میش‌ها دراز و نازک است.
سطح پشت، گردن، دنبه و دنبالچه در این حیوان غالبا پوشیده از پشم بوده اما زیر گردن، زیر شکم، دست و پا و صورت فاقد پشم بوده و از موهای زبری که رنگ آنها تیره تر از رنگ پشم حیوان است پوشیده شده است.
گوسفند افشاری از نظر کیفیت و کمیت پشم در مقایسه با سایر گوسفندان بومی استان، متفاوت‌تر و از نظر ظرافت الیاف با گوسفندان مغانی، قزل و بختیاری مشابه بوده و دارای پشم ضخیمی است که در صنعت قالیبافی استان از آن استفاده می‌شود.
ویژگیهای گوسفند افشاری
سرعت رشد بالای این نژاد، سازگاری و عادت پذیری آن با شرایط آب و هوایی مناطق سردسیر، قدرت راهپیمایی و کوهپیمایی مطلوب این نژاد به طوریکه قادر است فاصله 100 کیلومتری بین ییلاق و قشلاق را به راحتی طی کند و بالا بودن نسبی دوقلوزایی این نژاد نسبت به سایر نژادهای گوسفند در استان زنجان و کشور از دیگر ویژگیهای بارز گوسفند افشاری است.
این مشخصات در کنار ویژگیهایی نظیر مقاومت گوسفند افشاری در مقابل امراض انگلی داخلی و خارجی، بالابودن ضریب تبدیل و داشتن بازده اقتصادی مطلوب، تولید پروتئین حیوانی(گوشت و پشم)، تولید الیاف حیوانی(پشم)، توسعه صنایع قالیبافی، تولید پوست و اهمیت آن در صنایع چرمسازی سبب شد تا این نژاد مورد توجه محققان استانی واقع شود.
در دنیا روش‌های مختلف اصلاح نژادی در دامها وجود دارد اما نوع عملیات اصلاح نژاد در گوسفند افشاری در استان زنجان که بر اساس امکانات فعلی و فرهنگ دامداری باشد به عنوان نخستین اقدام در خاورمیانه به شمار می‌رود.
برای تثبیت یک صفت بر روی دام حداقل 6 سال زمان لازم است البته اگر محققان به ژنتیک مولکولی دست نیابند این مهم تا 12 سال زمان نیاز دارد.
گوسفند افشاری که جزو گوسفندان سنگین دنبه کشور محسوب می‌شود دارای دنبه ای سفره‌ای شکل و پهن بوده که معمولا دارای شیب خاصی است که از ناحیه کمر حیوان آغاز شده و حالت افتادگی را به دنبه داده است.
انرژی که برای تولید دنبه در گوسفند افشاری لازم است دو برابر انرژی در تولید گوشت بوده و از طرفی این میزان چربی حاصل از دنبه همانند گذشته بازارپسندی خود را ندارد و حتی در قصابی‌ها و کشتارگاه‌ها جزو ضایعات محسوب می‌شود.
در استان زنجان موثرترین ژن که سبب کاهش حجم دنبه گوسفند افشاری شود توسط محققان شناسایی شده و بر روی دام هدف تثبیت شده است.
پنج ویژگی اقتصادی شاخص در گوسفند اصلاح نژاد شده افشاری شامل چندقلوزایی، کاهش حجم دنبه، افزایش تولید پشم ، سرعت رشد و بهبود ضریب تبدیل غذایی است.
با توجه به اینکه تامین علوفه دستی در پرورش گوسفند افشاری اصلاح نژاد شده مقرون به صرفه است احیای مراتع و تغییر الگوی پرورشی در دامداریهای سنتی از جمله مزایای اجرای این طرح است.
رحمان رستمخانی، معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان با توجه به ظرفیت‌های محدود مراتع کشور و استان، پرورش گوسفند نژاد افشاری با وارد کردن ژن چندقلوزایی را خدمت قابل توجهی به جامعه و صنایع مرتبط می‌داند و عنوان می‌کند که صفت چندقلوزایی یکی از صفات مهم اقتصادی در گوسفند است که اهمیت انجام آن در نژادهای گوشتی که پرورش و اصلاح نژاد آنها هدف تولید گوشت بیشتر بوده، بارزتر است.
وی می‌افزاید: برای تولید پشم ظریف و به منظور تولید الیاف نازک و تن پوشهای باکیفیت برای لباس از نژاد برولا از نیوزیلند و نژاد مرینوس از استرالیا در ژن چندقلوزایی از نژاد افشار بهره‌مند می‌شویم.
معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان در مورد مزایای تولید گوسفند با بهره بردن از علم ژن چندقلوزایی در گوسفند نژاد افشاری ابراز می‌کند که بهره‌وری در میزان تولید گوشت قرمز، افزایش توان تولیدمثل و تعدد بره در هر زایمان از جمله مزایای وارد کردن ژن چندقلوزایی به گوسفند افشاری است.
رحمان رستمخانی، معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان با بیان اینکه اگر تعداد گله‌ها بیشتر باشد فاز تکثیر بالا می‌رود، عنوان می‌کند که در صورت تامین اعتبار به موقع پیش‌بینی می‌شود در کمتر از 5 سال قالب جمعیت گوسفند افشاری استان به نژاد اصلاح شده تغییر یابد.
بهره‌برداری از مدرن‌ترین واحد پرورش گوسفند افشاری اصلاح نژاد شده در زنجان
پیش‌بینی شده است تا با همکاری سازمان جهاد کشاورزی مدرن‌ترین واحد صنعتی با ظرفیت پرورش 10 هزار راس گوسفند افشاری اصلاح نژاد شده با میزان سرمایه‌گذاری 200 میلیارد ریالی به زودی در شهرستان زنجان ایجاد شود.
سیدوحید مرتضوی، مدیر امور دام سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان هم ضمن ابراز امیدواری تسریع در روند تغییر قالب جمعیت گوسفند افشاری به نژاد اصلاح شده و سراسری شدن پرورش گوسفند افشاری اصلاح شده را خدمتی برای بخش کشاوزی، منابع طبیعی و صنعت نساجی و چرمسازی دانسته و عنوان می‌کند که عملیاتی شدن این مهم به معنای واقعی تحقق مقوله اقتصاد مقاومتی مدنظر مقان معظم رهبری است.
در کل کشور بیش از یک میلیون راس گوسفند افشاری وجود دارد که محققان استان زنجان امیدوارند با تغییر قالب گوسفند افشاری زنجان به نژاد اصلاح شده تا 5 سال آینده، کل جمعیت گوسفند نژاد افشاری را تحت پوشش طرح اصلاح نژادی قرار دهند.
منبع: تسنیم