ترمه یزد؛ هنری رو به نابودی

ترمه نوعی پارچه نفیس بافته شده از الیاف طبیعی پشم و ابریشم است. توجه کنید که ترمه در فهرست صنایع‌دستی نساجی ایران دسته‌بندی می‌شود. با این تعبیر ترمه ماشینی معنایی نخواهد داشت و درست مانند خاتم‌کاری ماشینی کالایی تقلبی به حساب می‌آید. اما درست مانند فرش ماشینی، به دلیل وجود تقاضا در بازار و پایین بودن قدرت خرید مشتری، این نیاز به طور طبیعی پاسخ داده شد. به همین دلیل وجود کارخانه‌های ترمه‌بافی تنها یک پاسخ گفتن طبیعی به نیاز بازار است و نمی‌شود آن‌ها را به خاطر تولید این محصول سرزنش کرد. به دلیل قیمت بسیار بالای ترمه دستباف یزدی نیز نمی‌شود انگشت اتهام را به سمت خریدارانی گرفت که دست کم با خرید نمونه‌های ارزان‌تر از نام این هنر حمایت کرده‌اند. با پایین آمدن تقاضا برای نمونه‌های اعلای دستباف، بافندگان قدیمی رفته‌رفته از این بازار کنار می‌روند و نسل جدید تمایل چندانی به ورود به این عرصه نشان نمی‌دهند. نتیجه نهایی آن است که هنر دیرینه ترمه‌بافی حالا با خطر انقراض مواجه است و پیدا کردن ریشه این انقراض و ارائه راه حل برای آن کار ساده‌ای نیست.

ترمه چیست؟
سری به بازار می‌زنیم تا از وضعیت خریدوفروش ترمه در یزد با خبر شویم. نکته جالب این است که چند فروشنده، به گمان این که ما هیچ چیز از ترمه نمی‌دانیم کالایی دیگر را به نام ترمه به ما نشان می‌دهند. ترمه پارچه‌ای طرح دار با تراکم بسیار بالا است و معمولاً در بافت ترمه از نخ‌هایی با رنگ-های متنوع استفاده می‌شود، که هر چه تعداد این رنگ‌ها بیشتر باشد - البته به شرط ترکیب مناسب رنگ‌ها -  ارزش ترمه بیشتر خواهد بود. مرسوم‌ترین طرح بر روی ترمه، طرح «بته‌جقه» است. بته‌جقه طرح سروی خمیده را به نمایش می‌گذارد، چرا که سرو از دیرباز برای ایرانیان درختی مقدس به حساب می‌آمد؛ درختی که در طوفان بلا، حتی اگر کمرش خم شود هرگز نمی‌شکند.
این درخت نمادین استقامت و مقاومت در مقابل مشکلات روزگار است. در حال حاضر استفاده از الیاف مصنوعی ویسکوز برای بافت ترمه مرسوم است که قیمتی بسیار کم‌تر از ابریشم طبیعی دارد. ویسکوز در نمونه‌های دستباف کم‌تر دیده می‌شود. از دیگر طرح‌هایی که استفاده از آن در ترمه مرسوم است می‌شود به طرح امیری، شاخ گوزنی و گل عباسی اشاره کرد. گلجام یا گل عباسی به این دلیل به این نام معروف شده که در زمان شاه عباس استفاده از آن رونق گرفت. اما اختراع این طرح به پیش از دوران هخامنشی باز می‌گردد و بیشتر از ترمه بر روی فرش اجرا می‌شود.

چرا ترمه گران است؟
اولین دلیل گران قیمت بودن ترمه، ارزش هنری بالای آن است. مردم به سادگی می‌توانند قیمت بالای فرش دستباف را درک کنند اما قیمت‌های ترمه دستباف و اعلا را نجومی می‌دانند. بافت ترمه به دلیل تراکم بسیار بالا کاری بسیار زمان‌گیر و دشوار است. ضخامت اندک ابریشم این فرایند را دشوارتر می‌کند.
همچنین الیاف طبیعی مرغوب به خصوص وقتی با رنگ‌های طبیعی همراه شود هزینه زیادی را بر دوش تولیدکننده می‌گذارد. به دست آوردن رنگی مطلوب و یک دست با رنگ‌های طبیعی و نیز عمل آوری مواد اولیه با روش سنتی کاری بسیار دشوار است که خود هنری جداگانه به حساب می‌آید. معمولاً برای تشخیص اصالت یک قطعه ترمه، مانند فرش دستباف، از بافت پشت کار استفاده می‌کنند. اگر پشت یک قطعه مرغوب و دستباف را با ترمه ماشینی مقایسه کنید متوجه این تفاوت خواهید شد. در قطعات آستردار یا کار شده بر روی محصولات دیگر دیدن پشت ترمه غیرممکن است. در این صورت خرید از مجراهای معتبر و یا کمک خواستن از کارشناسان خبره می‌تواند شما را در خریدی مطمئن یاری کند.

هندوستان؛ رقیب جدی ترمه یزد
بعد از استقلال هندوستان صنعت نساجی در این کشور به عنوان روشی برای استقلال اقتصادی رونق گرفت. مردم به شکلی انقلابی کارگاه‌های کوچک نساجی درست کردند. تولید بالای منسوجات، دستمزد پایین به خصوص در کارگاه خانوادگی و نیز دسترسی ارزان به مواد اولیه مانند پشم و ابریشم قیمت تمام شده منسوجات هندوستان را بسیار پایین می‌آورد. حالا در بازار ایران ترمه دستباف هندی قیمتی نزدیک به ترمه ماشینی یزد دارد. ترمه کشمیری معروف‌ترین ترمه بافت هندوستان است؛ ترمه‌ای که حتی به بازار یزد نیز راه پیدا کرده است و بسیاری از مصرف‌کنندگان داخلی نوع دستباف هندی با قیمتی برابر با نمونه ماشینی یزدی را ترجیح می‌دهند. ایجاد کارگاه‌های خود اشتغالی و ترغیب زنان خانه‌دار به بافت ترمه با حمایت دولتی می‌تواند به تولید محصولاتی با کیفیت و قیمت رقابتی منجر شود.

طرح و نقشه
همان طور که اشاره شد درست مانند فرش، طرح ترمه از مهم‌ترین فاکتورهای سنجش ارزش محصول است. اما تنها عامل نفیس شدن یک ترمه طرح و تعداد رنگ‌های موجود در آن نیست. کیفیت مواد اولیه، طبیعی بودن رنگ، تراکم بافت، دقت در اجرای طرح و نیز یک دستی رنگ و طرح در طول اثر کیفیت نهایی یک محصول را تعیین می‌کنند. با بررسی این نکات می‌توانیم دلیل قیمت بالای ترمه یزد در مقابل نمونه‌های هندی را درک کنیم. اما اولین چیزی که مشتری می‌تواند تشخیص دهد، طرح و نقشه است. باید بگوییم ترمه هندی از طراحی بسیار متنوع برخوردار است و عرصه رقابت برای ترمه یزد را بسیار تنگ کرده است.
 طراحی بدیع یکی از مشکلات امروز بازار ترمه یزد است و این طرح‌ها رفته‌رفته رو به تکرار می‌روند. بسیاری از تولیدکنندگان برای پایین نگه داشتن قیمت ترمه، اولین راه صرفه جویی را حذف هزینه طراحی می‌یابند و به سادگی به کپی کردن آثار دیگران می‌پردازند. حالا اگر چند نمونه ترمه ببینید بعد از مدتی متوجه تکراری شدن طرح‌ها با اندکی اختلاف جزئی می‌شوید.

آگاهی عمومی
متأسفانه خیلی‌ها فرق قطعات دستباف و ماشینی ترمه را نمی‌دانند. آموزش و آگاهی عمومی یکی از مؤثرترین راه‌های نجات هنر ترمه است. این آموزش عمومی فقط برای اطمینان خاطر مشتری نیست بلکه دلیلی بسیار مهم‌تر دارد. باید بپذیریم که ترمه کالایی لوکس و نفیس است. پس به بازاریابی با روش کالای لوکس نیاز دارد. وقتی یک مشتری برای خرید کالایی لوکس چند میلیون تومان پول پرداخت می‌کند توقع دارد که دیگران متوجه این تفاوت بشوند. اگر قرار باشد هیچ کس تفاوت کیف ترمه ماشینی و دستباف را نفهمد، مشتری نیز برای پرداخت ده برابر قیمت انگیزه‌ای نخواهد داشت. شرکت‌های اروپایی این مشکل را با برندسازی حل کرده‌اند. حالا با دیدن نشان تجاری این محصولات می‌توانیم از حدود قیمت پرداخت شده برای آن‌ها باخبر شویم و این همان چیزی است که مشتری‌های کالاهای لوکس می‌خواهند. حتی اگر قرار باشد روی بازار خارجی تمرکز کنیم لازم است عموم مردم آن بازار، حتی کسانی که مشتری بالقوه ترمه نیستند را از ارزش این محصول مطلع سازیم. متأسفانه برخی شرکت‌های ترمه‌بافی یزد می‌گویند ترمه ماشینی نه تنها از کار دست بی‌کیفیت‌تر نیست، بلکه به دلیل دقت بالای ماشین، کیفیت و دوام بیشتری نیز دارد و چنین تبلیغاتی اندک امیدهای احیای این هنر باستانی را از بین می‌برد.

   ثبت جهانی؛ آبی بر آتش ترمه
سازمان جهانی یونسکو برای دستاورد‌های ناملموس جهان، درست مانند آثار باستانی به جا مانده ارزش قائل است. به این فهرست، میراث فرهنگی و معنوی جهانی می‌گویند. مانند ارگ بم، که میراثی جهانی و در خطر است، ترمه یزد از هنرهایی است که حالا با خطر نابودی مواجه است. شاید بسیاری از مردم بتوانند اهمیت خطر تخریب تخت جمشید در فارس را درک کنند. اما هر کسی به سادگی نمی‌تواند درک کند که پیشگیری از نابودی ترمه‌بافی یزد به همان اندازه اهمیت دارد. ثبت این دانش باستانی به عنوان بخشی از فرهنگ و دستاوردهای بشری که با تاریخ و تمدن بسیاری از کشورها گره خورده است می‌تواند به احیای ترمه‌بافی بسیار کمک کند. فرش فارس و کاشان حالا در این فهرست گنجانده شده‌اند. سؤال اینجاست که ترمه یزد چه کم از دانش ساخت لنج و یا قالی‌شویی دارد که نتواند در این فهرست جهانی جای بگیرد؟ علاوه بر آن که سازمان‌های جهانی برای حفظ میراث فرهنگی و معنوی رو به نابودی کمک‌های مالی و معنوی می‌کنند، این ثبت می‌تواند در شهرت جهانی ترمه یزد و سهولت بازاریابی و صادرات این محصول نقش داشته باشد و دست‌های پرتوان و هنرمند مردم یزد را به کار بافت میراث اجدادی‌شان مشغول کند.